Xərçəngi aşkar edən bir döymə
Nisan 23, 2024
X ilə əlaqəli xəstəliklər
X xromosomu ilə əlaqəli (X-əlaqəli) 370-dən çox xəstəlik təsvir edilmişdir. Xəstəliyin şiddəti cinsiyyətə bağlıdır. Kişilərdə X xromosomda lokalizə edilən genlər hemizigot (yəni genin bir kopyası var) olduğu üçün xəstəliyin tam formaları əksər hallarda onlarda ortaya çıxır. Əgər mutasiya resessiv X-əlaqəli genə təsir edərsə, heteroziqot qadınlar sağlamdır, lakin genin daşıyıcısıdırlar (homoziqotluq isə əksər hallarda ölümcül olur). Mutasiya dominant X-əlaqəli genə təsir edirsə, heteroziqot qadınlarda xəstəlik özünü yüngül formada göstərir (homoziqotluq isə ölümcüldür). X xromosomu ilə əlaqəli xəstəliklərin ən əhəmiyyətli xüsusiyyəti onların atadan oğula ötürülə bilməməsidir (oğul atanın X xromosomunu deyil, Y-ni alır).
Qadınlar iki X xromosomuna malik olduqları üçün, mutant genin özünü fenotipik olaraq göstərməsi bir çox faktordan asılıdır: qadın heteroziqot və ya homoziqot mutant genə sahibdir, mutasiya dominant və ya resessivdir. Kişilərdə isə yalnız bir X xromosomu olduğu üçün mutasiyanın dominant və ya resessiv olmasına baxmayaraq onlarda mutasiya adətən özünü tam formada biruzə verir.
X-əlaqəli ressesiv xəstəlik qruplarına hemofiliya, qlükoz 6-fosfatdehidrogenaza defisiti, Duchenne əzələ distrofiyası, anadangəlmə humoral tipli immun çatışmazlıq (Bruton xəstəliyi) kimi bir çox xəstəlik daxildir.
Hemofiliya qanın laxtalanma xüsusiyyətinin pozulması ilə əlaqəli irsi xəstəlikdir. Xəstəliyin səbəbi qanın laxtalanmasını təmin edən müəyyən faktorların çatışmazlığı və ya tam olmamasıdır. Bu isə laxtalanma faktorunun sintezini idarə edən bir gendeki mutasiyadan irəli gəlir.
Ümumiyyətlə 13 plazma laxtalanma faktoru var. Bədəndə bu faktorlardan ən azı birinin səviyyəsinin azalması ilə normal qan laxtalanması mümkün olmur. Hemofiliya X xromosomuna bağlı resessiv bir xəstəlikdir. Beləki, X xromosomunda bir genin dəyişilməsi nəticəsində yaranır. Xəstəliyin üç tipi fərqləndirilir (A, B, C). Adətən xəstəlikdən kişilər əziyyət çəkirlər, qadınlar isə hemofiliyanın daşıyıcısı kimi çıxış edirlər və xəstəliyə tutulmurlar. Lakin onlar xəstə oğlan uşaqları və ya daşıyıcı qız uşaqları dünyaya gətirə bilərlər.
Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının (WHO) statistika məlumatlarına görə millət və ya irqindən asılı olmayaraq təxminən hər 5000 oğlan uşağından biri hemofiliya ilə doğulur. Qadınlarda da hemofiliyaya rast gəlinir, ancaq çox nadir hallarda. Dünyada təxminən 60 qızda hemofiliya xəstəliyi təsvir edilmişdir. 70% hallarda hemofiliya ağır keçən xəstəlikdir, davamlı şəkildə irəliləyir və xəstənin erkən əlilliyinə səbəb olur. Bu xəstəliyin əsas klinik əlaməti körpənin həyatının ilk günlərindən üzə çıxan yüksək qanaxmadır. Bu hərcür əzilmə, kəsiklər və digər müdaxilələrlə ortaya çıxır. Diş çıxarma və diş düşmə zamanı uşaqlarda uzun müddət qanaxma olur. Xəstələrin yetişkin yaşlarında görünən əsas simptomları spontan və ya travma sonrası ortaya çıxan ağır qanaxma və ya hemarrotrozdur (qanaxma böyük oynaqlara daxil olur).
Hal-hazırda Azərbaycanda 1500-dən çox hemofiliya xəstəsi var, onlardan 230-u uşaq, 500-dən çoxu isə 18 yaşdan 40 yaşa qədər olan xəstələrdir. (mənbə: echo.az)
Ən yayğın enzim patologiyası qlükoza-6-fosfat dehidrogenazanın əksikliyidir – təxminən 300 milyon insanda aşkar olunmuşdur. Qlükoza-6-fosfat dehidrogenaza çatışmazlığı Orta Asiya və Qafqaz bölgələrində, xüsusən Azərbaycanda geniş yayılmışdır.
Qlükoza-6-fosfat dehidrogenaza çatışmazlığı G6PD genindəki mutasiya nəticəsində ortaya çıxır. Enzim aktivliyinin yetərli olmamağı hüceyrənin enerji ehtiyatlarını azaldır və hemolizin inkişafına gətirib çıxarır,hemolizin şiddəti isə qlükoza-6-fosfat dehidrogenazanın miqdarı və formasından asılıdır. Defisitin şiddətindən asılı olaraq, G-6-FD 3 formada olur.
Anadangəlmə Humoral Tipli İmmun Çatışmazlıq – Bruton Xəstəliyi. Bu immun çatışmazlıq zamanı xəstələrdə B hüceyrələri və plazmositlər olmur, IgM, IgD, IgA ya da IgE-də serumda aşkar oluna bilmir. IgG səviyyəsi olduqca aşağıdır və normanın yalnız 10% -dir. Eyni zamanda, xəstələrdə normal inkişaf etmiş timus var. T hüceyrələri kəmiyyət və funksional baxımdan sağlam uşaqlardan fərqlənmir. 9-12 aylıq uşaqlarda xəstəlik özünü göstərmir, çünki yenidoğulmuşlar ana südü ilə qoruyucu antikorları alırlar. Ancaq bu müddətdən sonra uşaq müxtəlif patogen maddələrlə daimi infeksiyalara məruz qalır.
Duchenne əzələ distrofiyası (DMD), X xromosomu ilə əlaqəli ciddi bir resessiv xəstəlikdir. DMD əzələ distrofiyasının sürətli inkişafı ilə xarakterizə olunur, nəticədə xəstənin hərəkət qabiliyyətini tamamilə itirməsinə və ölümə gətirib çıxarır.
Bu xəstəlik 4000-dən təxminən 1 insana təsir edir, yəni ən çox yayılmış əzələ distrofiyası növüdür. DMD, insanlarda X xromosomunda (Xp21) yerləşən distrofin genindəki mutasiya nəticəsində meydana gəlir. Distrofin geni əzələ toxumasının əhəmiyyətli bir struktur komponenti olan distrofin proteininin fəaliyyətini kodlaşdırır.
Distrofin, hüceyrə membranında yerləşən distrofin-bağlı-qlikoprotein kompleksinin (DAG kompleksinin) struktur sabitliyini təmin edir. DMD xəstələrinin orta ömrü yeniyetməlikdən 20-30 yaşacan dəyişir. Bəzi xəstələrin 40 yaşına qədər yaşamasına baxmayaraq, təəssüf ki, belə hallar istisnadır.
Adətən oğlan uşaqlarında aşkar olunan və ölümcül olan X-əlaqəli xəstəliklərin hamiləliyin erkən dövründə cinsiyyətin təyin olunması ilə hamiləliyin dayandırılması (əğər oğlan uşağıdırsa) mümkündür. Labor Group Limbak laboratoriyası Medical Genomiks ilə əməkdaşlığı pasientlərə bu imkanı təqdim edir.
Hamiləlik zamanı artıq birinci aydan etibarən ana qanında körpənin hüceyrələri və DNT-si (fetal hüceyrələr və DNT) düşük konsentrasiyada mövcud olur. Əgər körpə oğlandırsa, bu zaman ana qanında fetal Y-xromosom DNT-si aşkar olunur. Fetal DNT konsentrasiyası çox düşük olduğu üçün onu ancaq yüksək həssaslığa malik olan metod ilə təyin etmək mümkündür. Fetal DNT ana qanına 4-5-ci həftədən etibarən keçir. Ancaq individual inkişaf kriteriyaları hər zaman bu dövrdə cinsiyyəti təyin etməyə imkan vermir. Belə ki, hamiləliyin 6-8-ci həftəsində (USM ilə) analizin doğruluq səviyyəsi təxminən 90-95% olur. Bu dövrdə ana qanındakı fetal DNT səviyyəsi yüksəlir və hamiləliyin 8-ci həftəsindən sonra analizin doğruluğu hardasa 100% olur.
